Zelfliefde, naastenliefde en de stille glimlach van China

Niet alles wat buiten de bijbelse culturen is ontstaan, is fout of demonisch, natuurlijk. Zo draag ik tai chi en qi gong een warm hart toe. Deze Chinese bewegingsfilosofieeen zijn werkelijk een heerlijke manier om 'je lichaam te voeden en te verzorgen', zoals Paulus het zo mooi uitdrukt. De langzame bewegingen brengen niet alleen fysieke kracht, maar ook ontroering en een soort mentale glimlach. Geen fake glimlach, maar een die van binnenuit komt. Eentje die samenhangt met zelfwaardering.

In veel kerken ligt de nadruk op onze zondigheid. De mens wordt sinds Adam en Eva neergezet als gebroken, als iemand die van nature tekortschiet. Nederigheid wordt daarbij soms verward met zelfafwijzing. Zelfliefde krijgt zo een negatieve klank, alsof het altijd egoïsme, narcisme of hoogmoed betekent. Maar wat gebeurt er als we leren om onszelf met mildheid te zien? Hier lijken de genoemde Chinese benaderingen een voorsprong te hebben op kerkelijke benaderingen. Niet op bijbelse benaderingen, want wie de bijbel in zijn oorspronkelijke talen leest, ziet dat het een boek is van zang en dans en van goed zijn voor je lichaam, want dat is immers de tempel van god's geest.

Oefeningen zoals tai chi brengen je dichter bij jezelf, verbinden je met je lichaam, in een kalm en vreugdevol bewustzijn. Als de geest van god in ons lichaam een tempel vindt, zoals de Bijbel zegt, dan zou het toch vanzelfsprekend mogen zijn dat we er liefdevol mee omgaan?

En niet alleen met ons lichaam, ook met onze 'mind'.

Jezus zei: “Heb uw naaste lief als uzelf.” In het Grieks luidt dat: Agapēseis ton plēsion sou hōs seauton. Het gebruikte werkwoord agapaō beschrijft een liefde die niet alleen op gevoel berust, maar op een bewuste, opofferende en welwillende keuze. Het gaat om toewijding die standhoudt, ook als emoties afwezig of wisselend zijn. Jezus citeert hiermee Leviticus 19:18 uit het Oude Testament, waar in het Hebreeuws staat: Ve’ahavta lere‘akha kamokha – “En gij zult uw naaste liefhebben zoals uzelf.”

Het werkwoord ahav heeft een brede betekenis: liefhebben, genegen zijn, verbondenheid voelen, zowel in menselijke relaties als in de relatie tot God. Het omvat zowel emotie als daad. In het Grieks bestaat naast agapaō ook het woord phileō, dat meer gaat over warme, persoonlijke genegenheid en vriendschap. Dat woord wordt hier bewust níet gebruikt, omdat het gebod niet alleen spreekt over liefde als gevoel, maar over een principiële houding van toewijding. Het verschil is dat ahav in het Hebreeuws een brede, relationele liefde aanduidt, terwijl agapaō de nadruk legt op opofferende keuze en phileō op persoonlijke affectie. In “heb uw naaste lief als uzelf” komt die keuzevolle, onbaatzuchtige dimensie op de voorgrond te staan.

Er bestaat in de westers-spirituele wereld en in de oosterse filosofie een veelgehoorde stelling: je kunt je naaste niet liefhebben als je jezelf niet liefhebt. Daar zit een kern van waarheid in, want zelfhaat maakt het moeilijk om liefde te geven. Maar het is niet absoluut waar. Mensen kunnen soms verrassend veel liefde voor anderen opbrengen, ook als ze met zichzelf worstelen. Liefde kan groeien in beide richtingen: door jezelf te waarderen én door voor anderen te zorgen. Wie liefde geeft, kan ontdekken dat er ook iets van die liefde terugvloeit naar binnen. En dat niet alleen: zelfliefde is te ontwikkelen, en verdiept de naastenliefde. Hoe verder je de de knop van de goede zelfliefde omdraait, des te verder verdiept zich de naastenliefde.

'Heb u lief als uzelf' betekent dan dat je ook (maar niet alleen) mag werken aan zelfliefde, in plaats van jezelf in de kramp van zondebesef vastzetten. Wie steeds maar rondwandelt in een somber zondebesef, begrijpt misschien nog iets te weinig van gods genade.

Het gevaar ontstaat wanneer zelfliefde wordt verward met zelfgerichtheid. Narcisme sluit de ander buiten, gezonde zelfliefde sluit de ander in. Zoals Jonathan Edwards het beschreef: liefde vergroot het zelf om de ander erin te omvatten. Dat is een cirkelbeweging, geen muur. Wanneer tai chi, yoga of qi gong een doel op zich zijn, een vervanging voor god, of een manier om vooral jezelf te verheerlijken (ik zie dat sommige goeroes, maar ook christelijke leiders doen) dan vind ik het bedenkelijk worden.

De christelijke traditie heeft de neiging om meer te waarschuwen voor te veel liefde voor jezelf dan voor te weinig. Daardoor wordt zelfliefde soms klein gehouden, uit angst voor hoogmoed. Maar zonder een gezonde waardering voor jezelf als schepsel, wordt ook naastenliefde fragiel. Voor wie zichzelf voortdurend als onwaardig ziet, is het moeilijk om te geloven dat zijn of haar liefde iets waard is.

Tai Chi en Qi Gong leerden me iets eenvoudigs. Terwijl ik bewoog en ademde, voelde ik dat innerlijke glimlach opkomen. Het was geen trots, geen ego, maar een rustig weten: het is goed dat ik er ben. 'Smile to yourself and to your ancestors whose genes are within you'. Vanuit die mindset kan ik anderen met openheid en warmte tegemoet treden; ook niet-gelovigen trouwens. Want het heet 'Hou voor zover het aan uzelf ligt, vrede met iedereen'. Misschien is dat wel precies waar “Heb uw naaste lief als uzelf” op doelt: een liefde die van binnenuit stroomt, omdat ze geworteld is in het besef dat we zelf geliefd en beminnenswaardig zijn. Voor God, die via Jezus de poort naar liefde voor anderen èn zelfliefde geopend heeft. Mooi he?